Πρόσφατες φωτογραφίες του κάστρου του Περιθωρίου, με τον φακό του Κωνσταντίνου Αλ. Κρέτση, Προέδρου του Πολιτιστικού Συλλόγου Περιθωρίου «Οι βρύσες».
Σε ένα ύψωμα, στη βορειοδυτική πλαγιά του όρους Βαράσοβα, ανατολικά του χωριού «Περιθώρι», σε μικρή, σχετικά, απόσταση από τον οδικό άξονα σύνδεσης του Μεσολογγίου με τα χωριά της Δημοτικής Ενότητας Χάλκειας του Δήμου Ναυπακτίας, το Αντίρριο και τη Ναύπακτο, διατηρείται, σε αρκετά καλή κατάσταση, ένα μικρό φρούριο, περισσότερο γνωστό ως «Παλιόκαστρο».
Ναυπακτία ξενοδοχεία
Στο φρούριο αυτό μπορεί να φτάσει κάποιος μόνο με τα πόδια, ακολουθώντας τον μικρό χωματόδρομο που ξεκινά από την άσφαλτο, λίγο μετά τα τελευταία σπίτια, που βρίσκονται στα ανατολικά της Κοινότητας Περιθωρίου, αμέσως μετά την πρώτη μεγάλη στροφή, όπως ανηφορίζουμε για το μνημείο υπενθύμισης της έναρξης της επανάστασης του 1821.Unmute
Remaining Time -0:00Fullscreen
Από το εν λόγω φρούριο, σήμερα, διατηρείται μέρος των τειχών, σε αρκετά καλή κατάσταση. Για την αμυντική υπεράσπιση της στρατηγικής θέσης, οι υποστηρικτές του αξιοποιούσαν στο έπακρο το ιδιαίτερο ανάγλυφο της περιοχής και ιδιαίτερα το φυσικό απόκρημνο του εδάφους.
Το φρούριο του Περιθωρίου αναφέρεται από τον Piero Sanudo, ενώ έχει καταχωρηθεί από τον χρονικογράφο της Βενετίας Marin Sanudo ως ένα από τα τέσσερα σημαντικά φρούρια που υπήρχαν επί Βενετοκρατίας στην ευρύτερη περιοχή της Ναυπάκτου. Ειδικότερα, ως τέτοια αναφέρονται:
1. το κάστρο του Γαλατά, με την ένδειξη Galata,
2. το κάστρο του Περιθωρίου, με την ένδειξη Peritorio,
3. το κάστρο «Βρωμιάρης», με την ένδειξη Uromiari και
Ναυπάκτου ξενοδοχεία
4. το κάστρο του Νιόκαστρου, με την ένδειξη Neokastro.
Τα φρούρια αυτά λειτουργούσαν ως «πόρτες», καθώς ήλεγχαν όλους τους δρόμους πρόσβασης στην πόλη της Ναυπάκτου. Ας μη διαφεύγει της προσοχής μας πως η διάβαση του παρακείμενου ποταμού Ευήνου ή Φίδαρη γινόταν τους περισσότερους μήνες του χρόνου αποκλειστικά και μόνο με τη συνδρομή των «περατάρηδων», που γνώριζαν τα περάσματα. Ακόμα, πως από εκεί περνούσε ο χερσαίος δρόμος, μέσω του οποίου έφτανε το αλάτι στους κατοίκους της Ευρυτανίας και της Θεσσαλίας και, τέλος, πως τα κάστρα του Περιθωρίου και κυρίως εκείνο του Γαλατά ήλεγχαν τους χερσαίους δρόμους που οδηγούσαν στο λιμάνι του Κρυονερίου, το οποίο άκμαζε τόσο στα αρχαία χρόνια, όσο και στη διάρκεια της Ρωμαιοκρατίας και της Ενετοκρατίας, καθώς και της Βυζαντινής περιόδου.
Η στρατηγικότητα του κάστρου του Περιθωρίου αναδεικνύεται και από το γεγονός πως εκεί κοντά ήταν η «Σκάλα του Μαυρομάτη», το μέρος στο οποίο στις 5 Μαρτίου του 1821 ο οπλαρχηγός του Ζυγού Δημήτριος Μακρής έστησε ενέδρα και λήστεψε τους Τούρκους φοροεισπράκτορες που μετέφεραν το «γιοβά χαράτσι» από το Μεσολόγγι στη Ναύπακτο, με τελικό προορισμό την Κωνσταντινούπολη, εξασφαλίζοντας τα αναγκαία κεφάλαια για τη στήριξη του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα.
Σύμφωνα με τα γραφόμενα του Χαράλαμπου Δ. Χαραλαμπόπουλου, στο βιβλίο του με τίτλο: «Του Δήμου Χάλκειας τα χωριά», που εξέδωσε η Εταιρεία Ναυπακτιακών Μελετών στην Αθήνα το 2006, «την πρώτη Ενετοκρατία της Ναυπάκτου (1407 – 1499) στον Γαλατά έδρευε Ενετός Φρούραρχος. Μνημονεύεται το όνομα του Φραντζέσκο Κοερίνι, στον οποίο το 1450 ανήκε η εκμετάλλευση του εύφορου κάμπου».
Ακόμα, σύμφωνα πάντα με τον ίδιο συγγραφέα, «στα 1451 – 1458 ο Ενετός Φρούραρχος του Γαλατά και Μιλισιού, λόγω των εκεί ανθυγιεινών συνθηκών που επικρατούσαν το καλοκαίρι, επιτρεπόταν να διαμένει μέχρι και τρεις μήνες στα κοντινά βουνά. Το Μελίσσι ή Μιλίσι βρίσκεται 3 χλμ. Ν – ΝΑ του Γαλατά προς την κάτω δυτική πλευρά της Βαράσοβας. Το Μελίσσι ήταν η μοναδική αξιόλογη πρόσοδος του βενέτικου τερριτορίου* της Ναυπάκτου σε σιτηρά και άλλα δημητριακά».
Με τον Βενετοτουρκικό πόλεμο, που άρχισε στα 1462, «ο γιος του Τουραχάν Ομάρ μπέης επήλθε κατά της Ναυπάκτου, κατέλαβεν τον πύργον του Γαλατά και πολλούς συνέλαβεν αιχμαλώτους». Το πιθανότερο είναι πως ο πύργος αυτός, όπου έδρευε ο Ενετός Καστελάνος, είναι η «Κούλια» του Γαλατά.
Ο πύργος, το κάστρο του Γαλατά βρισκόταν κοντά στο κοιμητήριο της ομώνυμης Κοινότητας. «Κούλια» ονομαζόταν η ευρύτερη περιοχή. Αρκετοί Γαλατιανοί χρησιμοποιούν ακόμα το εν λόγω τοπωνύμιο, ως σημείο γεωγραφικού προσδιορισμού.
Η λέξη «κούλια» προέρχεται από την τουρκική «kulla» (περσική «qulla») και σημαίνει πύργος, κάστρο. Στο σημείο αυτό αξίζει να επισημανθεί πως αρκετοί από τους ηλικιωμένους κατοίκους της Κοινότητας Γαλατά θυμούνται και μαρτυρούν πως το εν λόγω φρούριο αποδομήθηκε και τα δομικά του υλικά, κυρίως οι πέτρες του, χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή του νεκροταφείου και του κοιμητηριακού ναού της Αγίας Παρασκευής, ανεγερθέντος το 1929.
Αναφορικά με το κάστρο του Περιθωρίου, ο Χαράλαμπος Δ. Χαραλαμπόπουλος γράφει: «Πάνω από το Περιθώρι και ΝΑ απ’ αυτό, σε πλαγιά της Βαράσοβας βρίσκεται το “Παλιόκαστρο” ή κάστρο “Βρομιάρης”. Πρόκειται για αρχαίο κάστρο που επισκευάστηκε από τους Βυζαντινούς και τους Ενετούς. Το κάστρο αυτό ήλεγχε τα περάσματα στον Φίδαρη.»
Κατά τον Ν. Βασιλάτο («Κάστρα της Ελληνικής γης», εκδόσεις Μπάλτερ, 1991, σ. 81) «Οι αρχαίοι Έλληνες με τη λέξη “περιτόριο” χαρακτήριζαν ένα αντικείμενο και ειδικότερα ένα όπλο, το οποίο ήταν περιμετρικά διακοσμημένο. Έτσι λοιπόν το αξιόλογο αυτό βυζαντινό κάστρο (Περιτόριο Ναυπάκτου) πήρε ασφαλώς την ονομασία του από τη διακόσμηση, την οποία έφεραν τα τείχη του σε ολόκληρη την περίμετρό της. Το είδος της διακόσμησης δεν είναι γνωστό, αλλά μπορούμε με ασφάλεια να υποθέσουμε ότι θα το αποτελούσαν ταινίες, από κόκκινους οπτόλινθους (τούβλα), περίτεχνα ενσωματωμένες στη μάζα της λιθοδομής του». Και αναρωτιέται ο συγγραφέας: «Μήπως, λοιπόν, το κάστρο “Περιτόριο”, άγνωστη λέξη για τον απλό άνθρωπο, εξελίχτηκε σε περιθώριο, που είναι λέξη πιο γνωστή, και έτσι πήρε το όνομά της η περιοχή;»
Το κάστρο του Περιθωρίου, στα τέλη του 15ου αιώνα, παρά τη σημαντική θέση στην οποία βρισκόταν, ήταν παραμελημένο. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα πάντα με τις διαθέσιμες πηγές, την εποχή εκείνη, τα τείχη του ήταν σε κακή κατάσταση, από πολλά σημεία έλειπε το κονίαμά τους, υπήρχε μια σπασμένη δεξαμενή και έλλειψη πολεμοφοδίων, ενώ η μικρή φρουρά του δεν πληρωνόταν καλά.
Τέλος, αξίζει να επισημανθεί πως το χρονικό διάστημα μετά τον Μάιο του 1860 μέχρι και το 1861 πραγματοποίησε περιηγήσεις σε διάφορα μέρη της Αιτωλοακαρνανίας που παρουσίαζαν την εποχή εκείνη έντονο αρχαιολογικό ενδιαφέρον ο Άγγλος Υποπρόξενος στο Μεσολόγγι D. E. Colnaghi. «Στην τρίτη περιήγησή του επισκέφτηκε τη δυτική πλαγιά του όρους Βαράσοβα, με την ελπίδα να βρει κάποια αρχαία ερείπια στη θέση “του Μαυρομάτη η Σκάλα”, όπως τον είχε προϊδεάσει ένας χωρικός.
Ύστερα από μια πολύ κουραστική πορεία στο βουνό έφτασε σ’ ένα μικρό μεσαιωνικό ή τουρκικό φρούριο. Κατασκευασμένο πάνω σ’ έναν κάθετο ασβεστολιθικό γκρεμό πρόσφερε μία μαγευτική θέα της γύρω περιοχής. Ερείπια ελληνικής πόλης όμως δεν υπήρχαν πουθενά, παρά τις ιστορίες και τις περιγραφές του ντόπιου συνοδού του για φονικές μάχες μεταξύ των κατοίκων του Κουρτ – αγά και των κατοίκων άλλων πόλεων που υπήρχαν στα μέρη αυτά. …» (1)
(1) Πριόβολος Α. Ευθύμιος: «Η Αιτωλοακαρνανία με τα μάτια των περιηγητών», εκδότης «Αιτωλοακαρνανικός Τύπος», Δεκέμβριος 2004, σελ. 219
*Τερριτόριο: Διοικητική διαίρεση
Πηγές:
1. Αλεξανδροπούλου Σπυριδούλα: «Αιτωλοακαρνανικά Μελετήματα», Αθήνα, 2000
2. Βασιλάτος Νίκος: «Κάστρα της Ελληνικής γης», εκδόσεις Μπάλτερ, Αθήνα, 1991
2. Περιβαλλοντική Ομάδα Δημοτικού Σχολείου Γαλατά: «Γαλατάς – Ταξίδι στο παρελθόν», Μεσολόγγι, 2000
3. Πληροφορίες από την ιστοσελίδα: lagoonroutes.gr/proorismoi – perithoriou
4. Πριόβολος Α. Ευθύμιος: «Η Αιτωλοακαρνανία με τα μάτια των περιηγητών», εκδότης «Αιτωλοακαρνανικός Τύπος», Δεκέμβριος 2004, σελ. 219
5. Χαραλαμπόπουλος Δ. Χαράλαμπος: «Του Δήμου Χάλκειας τα χωριά», έκδοση Εταιρείας Ναυπακτιακών Μελετών, Αθήνα, 2006
